Quản lý rừng là gì? Các nghiên cứu khoa học về Quản lý rừng

Giới thiệu về quản lý rừng

Quản lý rừng là quá trình tổ chức và điều hành các hoạt động nhằm duy trì, bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng một cách hợp lý và bền vững. Đây là một lĩnh vực liên ngành, kết hợp giữa khoa học sinh thái, chính sách công, kinh tế tài nguyên, và quản trị rủi ro. Khác với khai thác rừng thuần túy, quản lý rừng không chỉ tập trung vào giá trị thương mại mà còn tính đến các chức năng sinh thái và xã hội của hệ sinh thái rừng.

Mục tiêu cuối cùng của quản lý rừng là bảo đảm rằng rừng có thể cung cấp dịch vụ hệ sinh thái liên tục cho các thế hệ hiện tại và tương lai, bao gồm lưu trữ carbon, điều hòa khí hậu, lọc nước, bảo vệ đất và hỗ trợ đa dạng sinh học. Quản lý rừng đòi hỏi kế hoạch dài hạn, dựa trên dữ liệu khoa học, phân tích rủi ro và sự tham gia của nhiều bên liên quan.

Mục tiêu của quản lý rừng

Các mục tiêu chính trong quản lý rừng được xây dựng để đảm bảo sự cân bằng giữa khai thác và bảo tồn. Những mục tiêu này thường được phân thành ba nhóm: sinh thái, kinh tế và xã hội. Ở cấp độ sinh thái, việc duy trì đa dạng sinh học, phục hồi hệ sinh thái bị suy thoái, và giảm nguy cơ cháy rừng hoặc xâm lấn loài ngoại lai là ưu tiên hàng đầu. Về kinh tế, mục tiêu là khai thác tài nguyên rừng một cách hiệu quả, tạo việc làm và giá trị kinh tế bền vững. Trong khi đó, mục tiêu xã hội bao gồm quyền sử dụng rừng, tiếp cận tài nguyên, và công bằng lợi ích cho cộng đồng địa phương.

Một số mục tiêu cụ thể trong thực tiễn quản lý rừng bao gồm:

• Ổn định độ che phủ rừng và diện tích rừng tự nhiên
• Giảm tốc độ suy thoái rừng và mất rừng
• Tăng tỷ lệ rừng được chứng nhận bền vững
• Phát triển sinh kế từ các sản phẩm gỗ và phi gỗ

Các mục tiêu này thường được thiết lập trong khuôn khổ chiến lược quốc gia hoặc vùng, đi kèm với chỉ số giám sát và đánh giá định kỳ. Chẳng hạn, chỉ số NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) từ dữ liệu viễn thám được sử dụng để theo dõi mức độ xanh hóa và sức khỏe tán rừng theo thời gian.

Phân loại rừng trong quản lý

Trong lĩnh vực quản lý rừng, việc phân loại rừng có vai trò quan trọng để xác định mục đích sử dụng và biện pháp quản lý phù hợp. Ở Việt Nam và nhiều quốc gia, rừng được chia thành ba loại chính theo chức năng:

• Rừng đặc dụng: bảo tồn đa dạng sinh học, phục vụ nghiên cứu khoa học, du lịch sinh thái
• Rừng phòng hộ: bảo vệ đất, nước, ngăn xói mòn, sạt lở và điều tiết nguồn nước
• Rừng sản xuất: cung cấp gỗ, lâm sản ngoài gỗ và dịch vụ môi trường

Mỗi loại rừng có quy định riêng về quản lý và khai thác. Ví dụ, rừng đặc dụng bị hạn chế tối đa các hoạt động khai thác thương mại, trong khi rừng sản xuất cho phép trồng, khai thác và tái sinh rừng theo chu kỳ nhất định. Bảng dưới đây tóm tắt sự khác biệt giữa ba loại rừng theo luật pháp Việt Nam:

Việc phân loại rừng cũng được áp dụng trong quy hoạch sử dụng đất và đánh giá tác động môi trường (EIA), đảm bảo các hoạt động phát triển không làm ảnh hưởng tiêu cực đến hệ sinh thái rừng có giá trị cao.

Các phương pháp quản lý rừng

Hiện nay có nhiều phương pháp quản lý rừng được áp dụng, tùy thuộc vào điều kiện sinh thái, năng lực quản lý và mục tiêu phát triển. Một trong những phương pháp phổ biến là quản lý rừng gần gũi với thiên nhiên (close-to-nature forest management), trong đó rừng được để phát triển tự nhiên với sự can thiệp tối thiểu nhằm duy trì cấu trúc không đồng đều và tăng cường sức chống chịu.

Một số phương pháp khác bao gồm:

1. Quản lý rừng theo lâm phần: chia rừng thành các lô để kiểm soát chu kỳ khai thác và tái sinh
2. Quản lý rừng cộng đồng: giao quyền cho cộng đồng địa phương tự tổ chức và hưởng lợi từ rừng
3. Quản lý rừng dựa trên cảnh quan: xem xét hệ sinh thái ở quy mô lớn, kết hợp giữa bảo tồn và sản xuất

Công nghệ số cũng đóng vai trò ngày càng quan trọng trong hiện đại hóa phương pháp quản lý rừng. Ứng dụng hệ thống thông tin địa lý (GIS), dữ liệu viễn thám từ vệ tinh như Sentinel hoặc Landsat, và hệ thống cảnh báo sớm cháy rừng như Google Earth Engine giúp các nhà quản lý giám sát rừng theo thời gian thực, lập kế hoạch can thiệp chính xác hơn. Các mô hình mô phỏng sinh trưởng cây rừng như SORTIE hoặc FORMIND hỗ trợ dự báo tác động của can thiệp lâm nghiệp lên cấu trúc rừng dài hạn.

Nguyên tắc bền vững trong quản lý rừng

Quản lý rừng bền vững (Sustainable Forest Management – SFM) là khung nguyên tắc được thừa nhận toàn cầu nhằm đảm bảo rằng tài nguyên rừng được sử dụng hợp lý mà không làm mất khả năng phục hồi tự nhiên và các giá trị sinh thái, kinh tế và xã hội lâu dài. Theo định nghĩa của FAO, đây là một quá trình tích hợp nhằm duy trì và nâng cao các chức năng đa mục tiêu của rừng, có thể đo lường được thông qua hệ thống chỉ tiêu quốc tế.

Ba trụ cột chính của SFM bao gồm:

• Sinh thái: duy trì đa dạng sinh học, năng suất sinh học và chức năng hệ sinh thái
• Kinh tế: khai thác gỗ và lâm sản ngoài gỗ bền vững, tạo ra giá trị kinh tế ổn định
• Xã hội: đảm bảo quyền sử dụng rừng, công bằng lợi ích và sự tham gia của cộng đồng

Nhiều quốc gia sử dụng hệ thống chỉ tiêu quốc gia và quốc tế để đánh giá mức độ thực hiện quản lý rừng bền vững, bao gồm:

Các công cụ đánh giá và chứng nhận

Để đảm bảo và minh chứng rằng một khu rừng được quản lý bền vững, nhiều công cụ giám sát và hệ thống chứng nhận quốc tế đã được áp dụng rộng rãi. Hai hệ thống nổi bật nhất là FSC (Forest Stewardship Council) và PEFC (Programme for the Endorsement of Forest Certification).

Chứng nhận rừng đóng vai trò quan trọng trong việc:

• Tăng cường minh bạch và trách nhiệm trong chuỗi cung ứng gỗ
• Thúc đẩy tiếp cận thị trường quốc tế cho sản phẩm gỗ hợp pháp
• Bảo vệ quyền lợi người lao động và cộng đồng địa phương

Ngoài ra, các công cụ định lượng khác như hệ thống mô hình hóa sinh trưởng (ví dụ: FORMIX3, ZELIG), phần mềm lập kế hoạch lâm sinh (SylvICS), và công nghệ kiểm kê rừng bằng drone, LIDAR cũng ngày càng phổ biến. Nhiều quốc gia đang tích hợp dữ liệu từ các nguồn này vào nền tảng quản lý như REDD+ MRV (Measurement, Reporting, Verification) để thực hiện cam kết về giảm phát thải từ mất rừng.

Tác động của biến đổi khí hậu đến quản lý rừng

Biến đổi khí hậu là yếu tố có tác động sâu rộng và lâu dài đến cấu trúc và chức năng hệ sinh thái rừng. Nhiệt độ tăng, thay đổi lượng mưa, tần suất cháy rừng và dịch hại tăng cao đều gây áp lực lên khả năng thích ứng của rừng. Tình trạng khô hạn kéo dài đã làm suy giảm sinh trưởng cây rừng tại các khu vực bán khô hạn như Tây Nguyên và Đông Nam Á.

Quản lý rừng trong bối cảnh khí hậu biến đổi cần áp dụng các chiến lược thích ứng như:

1. Đa dạng hóa loài cây trồng nhằm tăng tính chống chịu
2. Bảo vệ và phục hồi rừng ngập mặn, rừng đầu nguồn
3. Giảm khai thác vượt mức, giữ lại sinh khối giàu carbon

Đồng thời, rừng đóng vai trò là công cụ giảm nhẹ khí hậu thông qua khả năng hấp thụ CO₂ trong sinh khối và đất. Theo IPCC, bảo vệ và mở rộng rừng là một trong những biện pháp hiệu quả nhất và chi phí thấp nhất để giảm lượng khí nhà kính toàn cầu.

Vai trò của cộng đồng và bản địa trong quản lý rừng

Cộng đồng địa phương và người bản địa là nhân tố quan trọng trong bảo vệ rừng, đặc biệt tại các khu vực rừng nhiệt đới nơi quản lý nhà nước còn hạn chế. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy rừng do cộng đồng quản lý có tỷ lệ mất rừng thấp hơn, đa dạng sinh học cao hơn và tuân thủ quy định tốt hơn nhờ vào tri thức bản địa và cơ chế giám sát nội bộ.

Một số mô hình thành công có thể kể đến như:

• Quản lý rừng cộng đồng (CBFM – Community-Based Forest Management)
• Giao đất, giao rừng cho hộ gia đình và cộng đồng tại Việt Nam
• Vườn rừng truyền thống của người Dayak ở Indonesia

Để phát huy vai trò của cộng đồng, cần bảo đảm quyền sử dụng đất rừng rõ ràng, chia sẻ lợi ích công bằng và hỗ trợ kỹ thuật, tài chính cho các tổ chức cộng đồng. Các sáng kiến quốc tế như Rights and Resources Initiative (RRI) đang thúc đẩy việc trao quyền sở hữu rừng cho người bản địa trên toàn cầu.

Thách thức trong quản lý rừng hiện nay

Mặc dù có tiến bộ rõ rệt trong nhiều quốc gia, quản lý rừng hiện nay vẫn đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Trong đó, phổ biến nhất là:

• Khai thác rừng trái phép và thương mại gỗ bất hợp pháp
• Chuyển đổi đất rừng sang nông nghiệp và hạ tầng
• Thiếu nguồn lực tài chính và nhân lực chuyên môn
• Xung đột lợi ích giữa các bên liên quan

Một số quốc gia đã triển khai chính sách giám sát lâm nghiệp bằng công nghệ số như blockchain để truy xuất nguồn gốc gỗ, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong cảnh báo cháy rừng, hoặc liên kết khu vực tư nhân qua cơ chế chi trả dịch vụ môi trường rừng (PES – Payment for Ecosystem Services). Tuy nhiên, để đạt hiệu quả dài hạn, cần có chính sách tích hợp giữa các bộ ngành và sự phối hợp liên chính phủ ở cấp vùng và toàn cầu.

Triển vọng và định hướng tương lai

Tương lai của quản lý rừng nằm ở khả năng tích hợp khoa học dữ liệu, quản trị minh bạch và lồng ghép các yếu tố khí hậu – xã hội – kinh tế trong quy hoạch. Hệ thống ra quyết định hỗ trợ bằng AI, lập mô hình dự báo rủi ro theo thời gian thực, và quản lý rừng dựa trên cảnh quan (landscape approach) là những hướng đi đầy hứa hẹn.

Các tổ chức như CIFOR (Center for International Forestry Research) và IUCN đang tích cực phát triển các nền tảng chia sẻ dữ liệu, đào tạo nhân lực và chính sách liên ngành nhằm thúc đẩy mô hình quản lý rừng dựa vào bằng chứng. Việc đầu tư vào năng lực nội tại của quốc gia, sự tham gia của khu vực tư nhân, và tăng cường tài chính khí hậu sẽ là những yếu tố quyết định thành công lâu dài.

Tài liệu tham khảo

1. FAO. (2023). Sustainable Forest Management. https://www.fao.org/forestry/sfm/en/
2. FSC. (2024). Principles and Criteria for Forest Stewardship. https://www.fsc.org/en
3. PEFC. (2024). Programme for the Endorsement of Forest Certification. https://pefc.org/
4. CIFOR. (2023). Center for International Forestry Research. https://www.cifor.org/
5. IPCC. (2021). Climate Change and Land. Intergovernmental Panel on Climate Change.
6. Rights and Resources Initiative. (2024). https://www.rightsandresources.org/
7. World Bank. (2022). Forest-Smart Interventions for Sustainable Development.